Эдийн засгийн бодит үнэнийг хэлдэггүй байснаас
[Зөвлөлтийн] социализм нуран унасан.

 Ойстэн Далэ¹

Хүн төрөлхтөн яагаад ядуу байна вэ? Олон зуун сая хүн өлөн зэлмүүн, өмсөх зүүхээр хомс байгаагийн учир юу вэ? Би өмнөх бүтээлдээ багахан хэмжээний мөнгө, тухайлбал 10 ам.долларыг жил тутамд гурван хувиар өсгөхөд 1000 жилийн хугацаанд  өнөөгийн дэлхийн нийт баялгаас хоёр дахин их болж хуримтлагдана хэмээн бичсэн. Өөрөөр хэлбэл хүн амыг ядуурлаас гаргах нь тун энгийн, зөвхөн цаг хугацааны л асуудал. Гэтэл яагаад бид үүнийг хийж чадахгүй байна вэ?

Найдвартай байдал бол маш чухал хүчин зүйл. Хэрэв баялгаа хулгайд алдах эрсдэл өндөр бол хэн ч түүнийгээ ил гаргахыг бодохгүй, маш бага хэмжээгээр хөрөнгө оруулалт хийдэг. Гэхдээ бас хулгайчаас сайн хамгааллаа гээд асуудал шийдэгдэхгүй. Бидэнд баялгаа харилцан солилцох боломжийг хангасан шударга систем хэрэгтэй. Авлигад автсан, найдваргүй эдийн засгийн систем баялгийг бүтээх бус сүйтгэдэг. Эдийн засгийн систем хэр шударга ажиллаж байгааг зөвхөн үнэ хэрхэн тогтож байгаагаас харж болно. Шударга, манипуляцигүй, хяналтгүй үнэ - хөрөнгө оруулагч болон хэрэглэгчдэд аль алинд нь эдийн засгийн системд итгэж болох дохио болдог. Түүнээс юу хомсдолтой, юу илүүдэлтэй байгааг, мөн боломж хаана байгааг ямар ч эргэлзээ, сэжиггүйгээр тодорхой харж болно.

Авлигад идэгдсэн эдийн засгийн систем шударга үнэ, үнэн мэдээлэл болон бодит үр дүнг нуухыг хүсдэг. Үнэн магадгүй төрийн эрх мэдэлтэй удирдлагууд эсхүл тэдний хамсаатан болсон завшигчдын ашиг сонирхолд нийцэхгүй, ашиггүй байж болно. Угтаа хүн төрөлхтний түүхийн туршид эдгээр удирдлагууд болон ашиг сонирхлын бүлгүүд өөрт ашигтай, давуу байдал олж авахын төлөө  ҮНЭ-ийг будлиулж, түүнийг хянаж, зохицуулахад эрх мэдлээ ашигласаар ирсэн юм.

Тэднийг ийнхүү дур зоргоор авирлахад нь үзэл сурталчид болон онолчид гар хөл болдог. Эдгээр мэргэжлийн зөвлөхүүд - яг л орчин цагийн “Цэцэн Маги” (Зороастрын шашныг дэлгэрүүлэгчид) нар шиг шударга бус ҮНЭ-ийг шударга гэж, шударга ҮНЭ-ийг шударга бус гэж итгэлтэйгээр маргах төдийгүй үүнээс улбаалан  үүсэх эмх замбараагүй байдлыг жам ёсны хэмээн үнэмшүүлдэг. Дахиад будлиан, зохицуулалт хийх “худалч” хүмүүст зориулсан ажлын байр ирээдүйд олноор гарах биз. Тэдний гаргасан үндэслэл заримдаа худал заль мэх, заримдаа “царайгаа нуусан” жинхэнэ үнэн дээр тулгуурласан байх нь ч бий.

Тодорхой ашиг сонирхлын бүлгүүдийн зохицуулалт хийгээд эрх ашгаас ангид гагцхүү “үнэ үнэнээрээ байх” нөхцлийг бүрдүүлснээр ажлын байрыг нэмэгдүүлж, эдийн засгийг хөгжүүлэх боломжтой юу? Энэ бол уг номын гол утга санаа юм. Бүлэг бүрд үүнийг өөр өөр өнцгөөс харуулах болно. Хүн төрөлхтнийг ядуурлын “хар ангалаас” татан гаргахад элдэв будлиан, хяналт зохицуулалт байхгүй чөлөөт ҮНЭ-ийн систем л хэрэгтэй.

Хэрэв ҮНЭ-ийг чөлөөлөхгүй бол эдийн засгийн систем зохих ёсоор ажиллаж чадахгүй. Байдал хэрхэх нь тэдгээр үнийн худал хуурмаг болон зүй бус зохицуулалтын хэр хэмжээ ямар байхаас хамаарна. Зохицуулалтын хэмжээ  их биш бол, эдийн засаг бүрэн чадамжаа ашиглахгүй ч илэрхий хямралд орчилгүй үлгэн салган явах л байх.

Чөлөөт үнийг ноцтой доголдуулсан бол систем ганхаж, 1929 эсхүл 2008 оны хямрал шиг сүйрэл дагуулна. Ийм тохиолдолд хөрөнгө, ажлын байр хийгээд хүмүүсийн амьжиргаа үгүй болно. Хачирхалтай нь хямрал засгийн газрыг илүү боловсронгуй үнийн “булхай, зохицуулалт” хийхийг шаардаж, тэр даруйдаа биш юмаа гэхэд цаашдаа бүр ч таагүй хүндрэлүүдийг бий болгож дордуулдаг.

Үүний дараа өрнөх бас нэг “инээдмийн үзэгдэл” нь олонх эдийн засагчид, тухайлбал улс төрийн “баруун” болон “зүүн” жигүүрийг дэмжигч нар элдэв судалгаа, тайлан иш татан, “засгийн газраас үнийг зохицуулж буй явдлыг” эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлдэг. Гэхдээ асуудлын гол нь ихэнх төрөөс хийж буй үнийн булхайтай зохицуулалтууд энэ мэтээр ил зарлагдаад байдаггүйд оршино. Тэд үүнийг ямар нэг байдлаар халхавчлан нууж эсхүл бүр тийм гэхийн аргагүйгээр тодорхойгүй хэлбэрт оруулсан байдаг.

Энэ номд төөрөгдөлд оруулахаар нуун далдалсан засгийн газрын ажиллагааны үнэн төрхийг “илчилж”, тэдгээр нь угтаа ҮНЭ-ийг “будлиантуулсан зохицуулалт” болохыг харуулахыг зорьсон. Эдийн засгаас бүрэн хамааралтай хүмүүс, нэн ялангуяа ядуусын итгэл найдвар хийгээд өсч өндийх боломжийг ийнхүү үгүй хийж байгаагийн учир шалтгааныг ч бас тайлбарласан байгаа.

Чөлөөт үнийн систем*

 Чөлөөт үнийн системийн ач холбогдол

Нэг өглөө сэрэхэд тань үнэ гэж зүйл үгүй болсон байна гээд төсөөлөөд үз дээ. Тэгвэл бүх зүйл хөл, толгойгоо алдан, хомсдол, өлсгөлөн болон нийгмийг сүйрүүлэх эмх замбараагүй байдал үүсэх биз! Үнэ үгүй бол бид эргээд л өнөөх таваарын солилцооны системд шилжиж, дэлхийн одоогийн хүн амыг хооллож, хувцаслаж, толгой хоргодох орон гэрээр хангах аргагүй болно. Үнэ бидний эдийн засгийн амьдралыг асар ихээр хөнгөвчилж, сайхан амьдрах, өсөн дэвжих нөхцлийг бүрдүүлдэг. Үнэ бидэнд бүгдийг хэлэхгүй ч, түүнээс бид шийдвэр гаргах хангалттай мэдээллийг авч чадна.

Жишээ нь би улаан лоолийн сүмс үйлдвэрлэдэг байлаа гэж бодъё. Улаан лоолийн сүмсний үнэ түүнийг үйлдвэрлэх зардлаас (улаан лооль, оливийн тос, халуун ногоо, шилэн сав, шошго, боловсруулах тоног төхөөрөмжийн зардал г.м.) өндөр бол би улаан лоолийн сүмс үйлдвэрлэх шийдвэр гаргана.

Үнэ гэж юу болох, яаж тогтоогдсоныг би мэдэхгүй. Эрэлт өссөн эсхүл буурсан нь үүнд нөлөөлсөн үү? Эсхүл нийлүүлэлтээс хамаарах уу? Үйлдвэрлэл явуулахад (эсхүл хэрэглэхэд) би үүнийг мэдэх шаардлагагүй. Үнэ намайг болон зах зээлийн бусад оролцогч талуудыг эрэлт, нийлүүлэлтийнхээ тэнцвэрийг хангахад хүргэдэг бөгөөд ингэхдээ хүмүүст боломжийн хэрээр хүссэн зүйлийг нь өгөхийг  хичээдэг. 

Гэтэл гэнэт засгийн газар үнийг будлиулан, буруу зохицуулалт хийж хиймлээр үнийн мэдээллийн урсгалд саад болбол яах вэ? Ийм явдал болсныг мэдэлгүйгээр би буруу шийдвэр гаргавал яах вэ? Хэрэв би өрнөж буй зүйлийг мэдсэн бол ямар нэг шийдвэр гаргахаас болгоомжлох байсан. Мөн манай ажилчид ажлаас халагдаж эсхүл цалингийн нэмэгдэл авч чадахгүйд хүрч болно.

XVIII зууны үед Франц улс байнга л талхны хомсдолд ордог байжээ. Нэгэн удаа Хатан хаан Мари-Антуанэттэд талх ховордож, тариачид өлбөрч үхэхдээ тулж байгаа тухай хэлэхэд “Тэд яагаад бялуу идэж болохгүй гэж!” хэмээжээ. Францын төрд ийм хямралыг даван гарах “ухаан” байгаагүй гэлтэй. Хомсдлоос болж үнэ нэмэгдсэн учир тэд талхны үнийг төрөөс зохицуулахаар болжээ.

Талхны үнийг худалдан авч чадах боломжид тааруулан хүчээр хямд тогтоожээ. Энэ үед үр тарианы өртөг нэмэгджээ. Гэсэн ч тариачид алдагдалтай үнээр тариагаа худалдахаас өөр замгүй болсон төдийгүй тариалангийн ажлаа зогсоожээ. Үүнээс болж талх бүр илүү үнэтэй болсонд гайхах зүйлгүй.

Францын Сангийн сайд Жак Тюрго чөлөөт үнийн шинэчлэлийг хийх  гэж оролдож байв. Гэвч төрийн эрх мэдэлтнүүд болон тэдний холбоотон худалдаачид – өнөөгийн хэллэгээр бол “хамсаатан” хөрөнгөтнүүд тэр даруй түүнийг унагах хуйвалдаан зохиожээ. Энэ нь эргээд төр засагт итгэх итгэлийг үгүй хийж, эцэстээ хаан болон түүний эхнэр Мари-Антуанэттийн хувь заяа эмгэнэлтэй төгсөхөд хүргэсэн билээ. 1770 онд Тюрго ийн бичиж байжээ:

[Францын эзэн хаан] тариалалтыг нэмэгдүүлснээр асуудал шийдэгдэх мэт хийсвэр мөрөөдөн тариачдыг бусад иргэдээс азгүй, хөөрхийлөлтэй болгож байна.²

Төр олон мянган жилийн тэртээгээс бараа таваарын үнийг ил тодоор зохицуулсаар ирсэн. Дөрвөн мянган жилийн тэртээ эртний Вавилонд Хаммурапи хаан чулуун дээр үнэ сийлүүлж байсан баримт бий. Эрэлт, нийлүүлэлт өөрчлөгдөхөд эдгээр төрөөс нэрлэсэн, хэзээ ч үл өөрчлөгдөх үнэ ямар сүйрэл дагуулж байсныг зөвхөн төсөөлөхөд л хангалттай.

1917 оны Оросын хувьсгалын дараа төрийн эрхэнд гарсан коммунистууд үнийг хэрхэн зохицуулах вэ гэсэн хүндхэн асуудалтай нүүр тулжээ. Удирдлагууд хувийн өмч болон хувийн аж ахуйг үгүй хийх гэж байгаагаа мэдэж байлаа. Ийм тохиолдолд, үнийг яах вэ? Хуучин хэвээр нь үлдээх үү? Үнийг бүрмөсөн үгүй хийнэ гэхээр бас л төсөөлөгдөхгүй байв. Хувийн өмч хийгээд хувийн аж ахуйг хуулиар хориглочхоор хэн, бас хэрхэн үнэ тогтоох вэ?

Карл Марксын бүтээлд энэ тухай юу ч бичээгүй нь асуудлыг бүр ярвигтай болгожээ. Коммунизмыг үндэслэгч маань Капитал хэмээх нэлээд зузаан гурван боть номондоо социализмыг хэрхэн байгуулах тухай үг үсэггүй тодорхой өгүүлжээ. Гэтэл энд үнэ эсхүл ашгийг хэрхэх тухай ямар ч тодорхой заавар байхгүй нь хачирхалтай.

Хүндрэлтэй тулгарсан Зөвлөлтийн төлөвлөгөө боловсруулагчид төрийн албан тушаалтан үнэ тогтоож, олсон ашгийг улсад тушаах шийдвэрт хүрчээ. Британийн эдийн засагч Жон Мэйнард Кэйнс энэ хүчин чармайлтыг сайшаан ийн бичиж байв:

Эдгээр гайхалтай туршилтуудыг үл тоож, туршлага судлахаас цааргалах хэрэггүй... Оросын “Таван жилийн төлөвлөгөө”,  Италийн [Муссолинигийн зохиосон] корпоратизм, Их Британийн ардчилал дахь улсын төлөвлөлт, ... эдгээр эдийн засаг... Эд бүгд амжилттай хэрэгжинэ гэж найдаж байна.³

Эдийн засагч Людвиг фон Мизэс үүнийг хүчтэй эсэргүүцсэн байдаг. Тэрээр 1920 онд нийтэлсэн нийтлэл (“Социалист хамтын нөхөрлөлийн орнуудын эдийн засгийн тооцоолол”) болон 1922 онд гаргасан (Социализм) номондоо Зөвлөлтийн системийг хэрэгжих боломжгүй гэжээ. Төрийн албан тушаалтны тогтоосон үнэ хөрөнгө болон ажиллах хүчийг үр дүнтэй хуваарилах зөв шийдвэр гаргахад нэмэр болчих мэдээллийг өгч чадахгүй.

Хөгжин цэцэглэж буй орчин үеийн эдийн засагт ч хэдэн зуун саяар тоологдох энэ мэт шийдвэр гаргах ёстой болдог. Төрийн албан тушаалтан, мэргэжилтнүүд хүртэл энэ олон үнийн харьцуулалтыг судалж, тодруулж, тогтоох боломжтой гэж үү? Зөвлөлтийн төлөвлөгөө боловсруулагчид тооцоолол гаргах тэгшитгэл, томъёо зэргийг гаргасан ч тэдгээр нь эдийн засгийн олон хүчин зүйлтэй уялдаж, хэний ч үл тогтоох хувийн өмчийн үнэлгээг хялбар зохицуулж чадахгүй.

Мизэсийн өгүүлснээр:

Та хамгийн хямд зах зээлээс худалдан авч, түүнийгээ хамгийн боломжит зах зээлд борлуулж болохгүй гэж хэлээд бүх зүйл шийдэгдэхгүй... Ямар ч хүнд нөхцөлд үйл ажиллагааг зохицуулж чадах тодорхой журам гаргах ёстой.⁴

Мизэсийн шавь Фрийдрих Хайек зах зээлийг “нээлтийн систем” хэмээн тодорхойлжээ.

Зах зээл бол юу ховор, юу элбэг байгааг нээдэг зүйл. Харин үүнийг үнээр дамжуулан мэдэж авдаг.

Коммунист төдийгүй бусад олон эдийн засагчид Мизэс, Хайек нарын санааг буруу хэмээн нотлохыг хичээж байсан ч төдий л амжилт олоогүй юм. 1960 он гэхэд Зөвлөлт Холбоот Улсад таваас есөн янзын үнийн систем хэрэгжүүлж байсан ч яг угтаа хэд байсан нь тодорхойгүй. Европ болон өөр бусад орны зах зээлийн эдийн засаг дахь “зээлдсэн” үнэ тогтоох аргаас бусад нь хэрэгжээгүй ажээ.⁵

Коммунизм нуран унасан нь зах зээлийн эдийн засагтай гэгддэг орнуудын засгийн газарт өөрсдөөрөө “бахархаад” байх шалтгаан болохгүй. Тэд Зөвлөлтийн төвлөрсөн төлөвлөгөө боловсруулагчид шиг бүх үнийг хянах гэж оролдоогүй байж болно. Гэвч тэд үнийг чөлөөлж, эдийн засаг дахь үнэнийг ил болгохыг бодоогүй юм.

 НЭПКО хэвлэлийн газар